Лина Ќостарова - Унковска, директор на Центарот за психосоцијална и кризна акција, е еден од ретките професионалци што посветено и практично се занимаваат со детските права во сите сфери од животот. Таа е и еден од ретките интелектуалци што јавно го крена гласот против новиот правилник за посвојување кој неодамна го претстави Министерството за труд и социјала, што беше и поводот за ова интервју.
Министерството за труд и социјални работи го промовираше новиот правилник за поблиските критериуми и начинот на избор на посвоител по електронски пат, кој предизвика контроверзии во јавноста. Што е најголемиот проблем на овој правилник?
Процедурите на посвојување отсекогаш се соочувале со два основни предизвика: едниот е како да се објективизира постапката во базично квалитативното поле на одлучување, а по повод едно крајно субјективно (лично) животно прашање, како што е посвојувањето дете, а другиот е како да се заштити процесот од коруптивни влијанија и да се донесе најправедна одлука, во најдобриот интерес на детето. Тоа се две поврзани, но различни прашања, и ниту едното од нив не се решава со предложениот правилник, поврзан со електронско (софтверско) решение. Наместо објективноста и непристрасноста да се врзуваат за индивидуалната одговорност, која се потпира, пред сe, на стручноста и професионалниот интегритет во една специфична област на постапување, со правилникот се нуди процедура на проценување на непресметливи поени и рангирања, зад што стојат бројни безимени "стручни" тимови и комисија, и сега софтверот, со што се отвораат уште поголеми можности за манипулации и злоупотреби, со долгорочни негативни последици. Самиот правилник е, всушност, производ на една политика, опседната со електронската технологија, до таа мера што и доделува улога на контролен механизам, без каква било критичност и познавања на полето на примена. Технологијата е само алатка, која може да биде многу опасна во рацете на некомпетентни луѓе, што директно се гледа од правилникот.
Во која смисла негативни последици, дали децата се ставени во ризик и со што?
Еден од најголемите ризици тука е што децата посвоеници, со ова решение стануваат предмет на високо компетитивна процедура, за која се прибираат понуди врз база на најмногу освоени поени. Тоа е апсолутно недопустливо. Постапката на посвојување мора да биде, пред сe, високостручна, праведна, но и добро водена, што значи дека се работи за процес кој содржи низа субјективни процени и одлучувања, затоа што секогаш се работи за конкретното дете и за конкретните родители, а не за кои било. И одлуките секогаш мора да бидат во согласност со најдобриот интерес на тоа дете.
Правилникот не само што не ги почитува правата на детето и на родителите, тој не ја почитува ни еднаквоста меѓу партнерите, меѓу брачната и вонбрачната заедница, а уште помалку правото на самостојно родителство, туку го фаворизира бракот, за сметка на сe друго, па вели: "При изборот на најсоодветен посвоител, приоритет имаат лицата што се во брак, што се државјани на Република Македонија и што се со постојано место на живеење на територијата на Република Македонија". Веќе во наредниот член (19) се прави отстапка од ова правило, која е уште подискриминирачка: "Ако се констатира дека нема заинтересирани посвоители за тоа дете, Центарот ја започнува постапката за избор на посвоител по електронски пат за лица што не живеат на територијата на Република Македонија или за лица што не се државјани на Република Македонија".
Дали сега ова значи дека за децата што никој не ги сака важат други правила, и можеме да ги дадеме кому било? Не е ли тоа етикетирање и дискриминација на овие деца, но и на родителите посвоители, кои затоа што живеат надвор од земјата, ги немаат истите права и смеат да влезат само во вториот "натпреварувачки" круг, и тоа исклучиво за децата кои веќе "испаднале", и нема кој да ги посвои?
Дискриминацијата продолжува понатаму со уште една деперсонализација на процесот на посвојување, така што сега, покрај електронскиот пат, се оди и на дисквалификација на сите оние што имаат какви било очекувања во поглед на детето - "при избор на најсоодветен посвоител, системот нема да ги земе предвид посвоителите што: прифаќаат дете од одредена националност, прифаќаат дете од одреден пол, прифаќаат исклучиво здраво дете, прифаќаат дете на определена возраст, прифаќаат исклучиво бебе (дете на возраст до една година)". Секој родител има право на здраво дете, и да го посака додека е бебе, па дури и правото да се посака дете од определен пол или националност е сосема легитимно. Од друга страна, токму државата за децата со посебни потреби, или на поодмината возраст, или етничка припадност, е таа која треба да изгради дополнителни, стимулативни мерки и континуирана поддршка на потенцијалните родители, во заштити на овие деца од заостанување во постапката на посвојување. Наместо тоа, таа во старт ги дисквалификува родителите.
Со правилникот не се дискриминирани само децата туку и родителите посвоители. Во македонски услови, ќе излезе практично невозможно една двојка со релативно скромни приходи да посвои дете? Како воопшто се врши процената?
Во процена на подобноста за родителство, правилникот отворено ги фаворизира: материјалниот и брачниот статус на родителите, должината на бракот, младоста на сопружниците и годините на чекање. И покрај тоа што овие категории имаат мала поврзаност со капацитетот за родителство, тие носат дури 75 проценти, од вкупно 100-те поени кои треба да се соберат при рангирање на можните родители. На сe друго, како: подготовка и мотивација за родителство, образование, квалитет на живеење, релации со другите и здравјето отпаѓаат 25 отсто. Но, тоа и не е сe. Потенцијалните посвоители се соочуваат и со негативни поени. На пример: "Заради зачувување на бракот", или доколку родителите очекуваат "детето да ги гледа во староста", тие можат да заработат и 10 казнени поени. Чувството на помала вредност кај родителите се казнува, на пример, со минус 0,40 поени, а за родителите што веќе имаат дете, следуваат минус 0,70. Така, тешко добиената предност, родителите уште полесно можат да ја загубат. Со оваа раситнета математика, може да се отиде и чекор понатаму во карикатуралноста, и да се изработи профилот на оптималниот родителски пар посвоители во Македонија. Тоа би бил млад, здрав брачен пар, на возраст до 30 години, со над 10 години брачен стаж, кој живее сам (без родителите), во сопствен стан или куќа од 60 до 120 квадратни метри, со средства за пристоен живот, без други деца во семејството, со време на чекање над 4,5 години. За овие "квалитети", таквиот родителски пар би собрал дури 61,75 поени од можните 100. Доколку живее во град, на мало растојание од амбуланта, школа, и има сопствено возило, имот или деловен простор, со една, две и повеќе викендички, зависно од тоа како се опремени, може да заработи и до 70 поени. И сето тоа, доколку родителите се државјани на Македонија, со живеалиште во земјата, и доколку немаат никакви очекувања во поглед на детето, неговиот пол, возраст, етничка припадност и здравствена состојба.
Најтрагично во целиот овој галиматијас е некоригибилноста на едно вакво дело, верификувано од Министерството за труд и социјална политика, кое не е резултат само на некомпетентноста на неговите креатори туку и на отсуството на елементарна грижа и одговорност кон детето и неговите потреби, и кон потенцијалните родители, како најзначајни ресурси во долгорочното решавање на проблемот на децата без родители во Македонија.
Како да се дизајнира систем за посвојување кој, пред сe, ќе ги заштити децата, а нема да ги дискриминира потенцијалните родители по ниедна основа?
Пред сe, тој треба да се потпира врз правата на детето, но и на родителите, загарантирани со Уставот и со меѓународните документи за детските права, што значи дека секоја политичка одлука и решение, секој член во правилникот и постапувањето по него, мора да се верификуваат согласно најдобриот интерес на детето и на родителот, како директно засегнати страни во процесот на посвојување. Со последното, т.н. електронско решение на Министерството, тие сосема се маргинализирани. Системот на посвојување треба да биде стимулативен, да поттикнува и да охрабрува на посвојување, со јасни очекувања и достижни критериуми, со радикално намалување на времето на чекање, кое во моментот, според Законот за семејството, трае до две и повеќе години. Во пракса, тој сe повеќе личи на тест на издржливост отколку на легална процедура, со која се решава едно клучно прашање за Македонија, а тоа е навременото згрижување на децата без родителска грижа.
Во ниеден момент од оваа процедура, не смее да се заборави алармантната состојба на стотина деца без родители, за кои секој изминат час и ден поминати во институција е данокот кој системот го наплаќа од контото на нивните развојни можности и животни перспективи. Од самото раѓање, психолошките развојни потреби на детето за сигурност, припадност и за допир се критично важни за детскиот развој и преживување, исто колку и задоволувањето на неговите физиолошки потреби за храна и за згрижување. Тие играат пресудна улога во детскиот ментален, социјален и интелектуален развој, и со тоа ги трасираат патот и дострелите на неговиот живот. Во постапката на избирање по електронски пат, детето е сведено на предмет, во референтната рамка на низа предрасуди, стереотипи и незнаење, додека родителот, од надежен и клучен ресурс, се обезвреднува, обесхрабрува и се елиминира, и станува жртва на експериментирање на системот.
Системот на посвојување треба да се потпира на контекстот во кој се спроведува, а тоа значи на обичаите, културата и на позитивните вредности на заедницата, кои се важни за одгледување на децата. Најголемо влијание во градењето на тие вредности кај нас сe уште има социјалниот капитал, а тоа се: семејството, пријателите, училиштето. Тие се најсилните упоришта на социјализацијата и воспитувањето на детето, особено во услови кога материјалните добра се тешко достапни, нестабилни и нерамномерно распределени во општеството. Имаме безброј примери за тоа, во одржливоста на повеќегенерациските семејства, или во функционалните социјални мрежи - вредности на кои им се придава минорно значење во споменатиот правилник, и политики на посвојување.
Каде е излезот од ваквата ситуација? За една традиционална и осиромашена заедница, каква што е Македонија, најважно е да се дефинираат и определат минимум стандарди за задомување и подигнување на едно дете, и тоа треба да биде појдовната точка при поставувањето критериуми за материјалните, социјалните и за сите други услови, за кои треба да се погрижат идните родители. Притоа, специфичните развојни потреби на детето кое се посвојува, како и условите за нивно задоволување, мора да бидат клучниот фактор при одлучувањето за тоа кое дете ќе се поврзе со кои родители. Тоа е крајно персонализиран процес, кој не може и не смее да му се препушти на безличното одлучување по електронски пат. Дефинирањето на родителската улога и подобноста за родителство, никаде во светот не се потпираат врз психолошки мерења на личноста туку врз процена на родителските капацитети и стратегии за успешно справување со сопствените слабости (на личен план) или со надворешните ограничувања на семејството во моментот и во минатото. Тоа е капиталот со кој се појавува родителот во улогата на посвоител. Притоа, исто така, важна е и процената на неговите капацитети за учење и за промени.
Со години се зборува дека целиот систем за посвојување во земјава е корумпиран и оти, де факто, постои нелегална берза на која за пари може да се посвои дете надвор од процедурата. Сепак, никогаш немало ниту истрага ниту државна акција која ќе ги потврди или демантира ваквите сомнежи. Зошто? Тоа што во јавноста само се говори, а нема и пријави и спектакуларни акции, зборува за незаинтересираноста на системот за оваа сфера, но и за стравот (кај родителите) да не се загуби тешко добиената предност. Во сферата на чувствителните прашања, како што е посвојувањето, луѓето се плашат да пријават неправилности, а распределбата на моќта, наметната од системот, ја прифаќаат како непроменлива константа.
Корумпираноста е генерален проблем на системот во сите сфери на неговото функционирање, и наивно е да се очекува таа да се решава со воведување нови технологии кои, всушност, само служат како параван за оправдување на одлуките. За надминување на корупцијата, потребно е да се воведе концептот на индивидуална одговорност, кој кај нас речиси и не постои, како и вреднувањето на професионалниот интегритет, кој систематски се нарушува со партиските, и по сите други нелегитимни основи, вработувања и напредувања. Секаде каде што има долги, нејасни и нетранспарентни процедури, водени од некомпетентни луѓе во процесите на одлучување, корупцијата цвета."
Марина Костова
ИЗВОРНА ПОРАКА: agnes77
тражи се нови директор
„Врз основа на чл. 101. став 7, од Законот за социјалната заштита- Пречистен текст (Сл.весник на РМ бр.79/09 од 24.6.2009 ) и чл. 24 од Статутот на ЈУ Дом за доенчиња и мали деца - Битола, Управниот одбор на ЈУ „Дом за доенчиња и мали деца” - Битола распишува
JАВЕН КОНКУРС
за избор на
Директор на ЈУ „Дом за доенчиња и мали деца” - Битола
Кандидатите за Директор на ЈУ Дом за доенчиња и мали деца - Битола, покрај општите услови предвидени со закон, треба да ги исполнуваат и следните посебни услови:
- да имаат високо образование, 7/1 степен на стручна подготовка од општествено-хуманитарни науки;
- да има четири години работно искуство по дипломирањето;
- да има подготвена програма за раководење со Установата;
- да не се осудувани за кривични дела на безусловна казна затвор, во траење од најмалку 6 (шест) месеци и за казниво дело, кое го чини неподобен за функцијата.
Кандидатите, апликанти, на овој Јавен конкурс покрај пријавата за учество на истиот потребно е да ги достават и следните документи:
- доказ за бараната школска подготовка (диплома, уверение во оригинал или копија заверена на нотар);
- уверение за државјанство;
- извод од матична книга на родени;
- фотокопија од личната карта и
- уверение за неосудуваност издадено од надлежен орган
- програма за раководење со Установата.
Јавниот конкурс ќе трае 8 (осум) работни дена од последното објавување во еден од двата дневни весници.
Избор од пријавените кандидати ќе изврши Министерот за труд и социјална политика во Владата на РМ.
Некомплетни и ненавремено доставени документи нема да се разгледуваат.
Документите по овој Јавен конкурс да се доставуваат на адреса: ЈУ „Дом за доенчиња и мали деца”- Битола, ул. „Васко Каранѓелевски” б.б. Битола, во препорачани пратки или непосредно во архивата на Установата, на спомнатата адреса, во работно време од 8.30 - 16.30 часот, секој работен ден.
За резултатите од извршениот избор кандидатите од овој Јавен конкурс ќе бидат писмено известени на домашната адреса на живеење.
УПРАВЕН ОДБОР
Претседател,
Николче Тасески